Tân Đường Phú

Phú là một thể biền văn (văn biền ngẫu, văn vần) bắt nguồn từ thơ cổ. Phú nghĩa là trình bày, miêu tả. Thơ thiên về tả tình, phú nặng về tả cảnh.

Phú chia làm 2 loại :
- Cổ thể : có từ trước đời Đường, hữu vần vô đối. Ngoài ra còn có những câu có đệm từ "hề" hay "chừ" gọi là Sở Từ.
- Cận thể (Đường phú) : được đặt ra từ đời Đường, hữu vần hữu đối hữu luật hữu thanh.

Bài phú chính thể gồm 6 đoạn :
- Lung : đoạn mở đầu, hé mở ý nghĩa bao quát toàn bài, hơi giống câu Phá Đề trong thơ Đường.
- Biện Nguyên : giải thích rõ ý nghĩa của đề tài, tìm nguồn gốc cho rõ ý đề tài, cũng như câu Thừa Đề trong thơ Đường.
- Thích Thực : phân tích cụ thể ý nghĩa của đề tài.
- Phu Diễn (Phô diễn) : tức bày ra, đăng ra; dẫn chứng hoặc minh họa cho rõ phần nói ở đoạn Thích Thực, tức suy rộng ý đề tài.
- Nghị Luận : bình luận ý nghĩa toàn bộ bài.
- Kết : tóm tắt, kết thúc toàn bài.
Tuy nhiên, bài phú thông thường chỉ cần 4 đoạn : mở đầu, giải thích, bình luận, kết.
Khi đặt câu, phần đầu mỗi đoạn phú ta thường không nên đặt câu dài mà chỉ đặt câu ngắn (Tứ tự, Song quan), tiếp đó mới đến câu dài, có thể mỗi loại một số câu.

a) Cú :
Cách đặt câu trong Đường phú giống như câu đối, đối từng từ, từng cặp
Ví dụ :
Gió đưa duyên lạ
Mây kết chữ vàng.

Nhớ cung mây, chợp mắt chiêm bao lồng diện mạo,
Kề án sách, nhìn trăng cảm giác hiện tinh thần.

Vươn tay đón lá đưa duyên, đậm nét phong tình, hai tám chữ đủ khơi dòng sang bến hẹn,
Thả tứ theo đường vào mộng, nặng lòng cảm xúc, đôi ba vần định gửi gió quyện hương yêu.

b) Vận (vần) :
Đường phú bao giờ cũng đặt hai câu song song với nhau gọi là 2 vế, và vần gieo ở cuối vế dưới. Có hai loại vần :
- Độc vận : trong cả bài chỉ có 1 vần
- Liên vận : nhiều vần khác nhau.

c) Đối :
Đối là cơ sở của phú. Dù đặt theo lối nào (Tứ tự, Bát tự, Song quan, Cách cú, Hạc tất, ...) thì các cặp đều phải đối nhau cả về thanh lẫn ý.
Ví dụ :
Vạn sự thắng ý,
Tứ quý bình an.

Dù luyến tiếc mộng xanh hoa thắm, chắp sao cho gương vỡ lại lành,
Dẫu cầu xin trời thẳm đất dày, bốc sao được nước đầy đã đổ.

d) Luật :
Trong Đường phú, luật bằng trắc phải do phép đối và vần quyết định.

e) Niêm :
Niêm thuộc hệ thống dọc, là quan hệ về thanh giữa câu trên và câu dưới, cũng như giữa các cặp câu.
Ví dụ : Cặp Tứ tự đi liền với cặp Tứ tự nữa hoặc Song quan
- Nếu từ cuối của vế trên của cặp Tứ tự thứ nhất là trắc thì từ cuối của vế trên của cặp Tứ tự thứ hai cũng phải là trắc.
Đẹp thay tình bạn
Sáng tựa trăng rằm.
Ý trùm vũ trụ,
Hương ngát nhân luân.

- Nếu từ cuối của vế dưới của cặp Tứ tự thứ nhất là bằng thì từ cuối của vế dưới của cặp Tứ tự thứ hai cũng phải là bằng.
Nét mặt thông minh
Vẻ người tuấn nhã.
Bốn mùa thanh thản, vui bề bút trúc nghiên mai,
Một nếp sơ sài, ấm cảnh tường phên mái lá.

Đẹp thay tình bạn
Sáng tựa trăng rằm.
Ý trùm vũ trụ
Hương ngát nhân luân.
Chim muông còn gá nghĩa tất giao; gà rừng, gấu một lòng chung thủy,
Cây cỏ cũng trọng tình cao khiết; tùng, trúc, mai ba bạn tuế hàn.

Nên rằng :
Say duyên hàn mặc
Thơm nghĩa Kim Lan.
Thề Đào viên tạc dạ ghi xương, tam kiệt nguyện đồng lòng sinh tử,
Hội Trúc Lâm say tài mến đức, thất hiền vui kết bạn thư cầm.
Bát tiên pháp thuật cao cường, nhất trí ngao du Đông Hải,
Tứ Hạo kinh luân uyên bác, đồng tâm ẩn dật Thương Sơn.
Lượng mở bao dung; Quản Trọng, Thúc Nha hai người tri kỷ,
Đàn reo khoan nhặt; Bá Nha, Chung Tử đôi bạn tri âm.
Này ! Hai họ kết giao, nức tiếng Châu Trần, gái gái trai trai, đời đời phỉ nguyền đôi lứa.
Nọ ! Một lời ghi tạc, đẹp duyên Tần Tấn, con con cháu cháu, lớp lớp nên bạn trăm năm.

Một lòng vì bạn :
Sẻ áo nhường cơm, qua cơn túng quẫn.
Chỉ đường mở lối, thoát bước nguy nan.
Nuôi nhau có Lưu Bình, Dương Lễ,
Cứu bạn có Lê Ngộ, Dĩ Thành.
Phụ nghĩa đồng song, bội ước ghen tài, Bàng Quyên bày kế gian manh, xui vua Ngụy chặt chân Tôn hòng cố vị,
Cắt tình thân hữu, tham danh trục lợi, Thượng Báo tuyệt đường nhân nghĩa, dắt chủ Tây vây nghè Lợi để thăng quan.

Kìa như :
Tam Nguyên nhớ Dương Khuê, giấc bướm chén quỳnh nghiêng ngả,
Đỗ Lão thương Lý Bạch, tờ hoa suối lệ tuôn tràn.
Vắng khách tri âm, bút Linh Vấn gác quanh năm; ai xem mà viết, ai biết mà đưa; thơ trong dạ chuyền tay người cõi mộng,
Mong người thanh khí, giường Trần Phồn treo suốt tháng; bạn đến thì kê, bạn về thì dựng; ý trên tường dõi bóng khách trong tâm.

Nay chúng ta :
Say hương chính khí,
Vui hội Tao Đàn.
Ý gấm lời hoa hòa sóng nhạc,
Duyên thơ nghĩa bạn ngát hương trầm.
Từng buổi thu sang, cúc điểm hoa vàng, nâng cánh gió, nhóm lư trầm, dạt dào men bốc bình thu, hương say mặc khách,
Mỗi mùa xuân đến, đào khoe cánh thắm, mở lần hoa, bày án sách, ninh ních thơ đầy túi gấm, giọng ấm thi lâm.
Êm đềm ngày tháng đưa thoi, từ họp bạn Phong Tao, vịnh xuân Giai Phẩm, sang kể chuyện Thần Tiên, đón Thái Bình trầm bốc Hương Thơ, trang cẩm tú thắm tươi liền mấy độ,
Thấm thoát bóng câu qua cửa, hết ngâm bài Xuân Hứng, mở hội Danh Hoa, lại ca dòng Danh Thụ, mừng Hoa Giáp men thơm ý cúc, nhóm chi lan ngào ngạt chốc mười năm.

Xem trong tình bạn :
Là chung là thủy,
Ấy nghĩa ấy nhân.
Vàng bạc đen lòng, gieo gió ắt nên gặt bão,
Giàu sang lóe mắt, hại người mà hóa hại thân.
Người trung hậu trọng bạn hơn mình, lúc nguy hiểm vẫn quên mình giúp bạn,
Kẻ gian manh nhẹ ân nặng oán, vì lợi danh thường lấy oán đền ân.
Chín trời tinh đẩu soi rõ tâm địa Lý Thông, phù họ Thạch thoát qua bao nạn,
Hai cõi thanh hoàng cảm thông sầu tư Trần Lão, khiến hoa Mai nở rộ đôi lần.
Ngẫm tình xưa tấc dạ ngậm ngùi, giận đến bạc đầu, sao Nguyễn Tịch lại hiếm hoi trên trái đất,
Xem tích cũ nỗi lòng ngao ngán, mừng thêm xanh mắt, nếu Điền Quang mà nhan nhản dưới trần gian.

Vậy thì :
Không hoa vườn hiu quạnh,
Có bạn đời hân hoan.
Nền chung đỉnh trăm năm chìm cõi mộng,
Gương nghĩa tình muôn thuở rạng nhân hoàn.
Nhắc chuyện hiền ngu, minh tâm khắc cốt
Viết tình bằng hữu, ôn cố tri tân.
Miệng thế ra vào câu chuyện cũ
Chân trời qua lại áng mây nhàn.